İlçe toprakları Torosların uzantısı olan Güneydoğu Torosların eteklerinde, Akdağ’ın Güneyinde yer almaktadır. İlçe toprakları dağlık ve engebeli arazi yapısına sahiptir.
İlçenin en büyük akarsuyu Göksu çayı Çiftlik, Havutlu, Boyundere, Yaylımlı, Köseli ve Öğütlü köylerinin arazilerini sulayarak Fırat’a dökülür. Adıyaman Merkez İlçe ile Tut İlçe sınırlarını çizen Şebker Çayı da Mestikeloğlu, Köseli ve Muş (Pınarbaşı) yerleşim birimlerinin arazilerini sulayarak Göksu’ya ulaşmaktadır. Kemolar ve Yaylımlı arazilerini sulayan Şovak çayı Göksu’nun diğer bir koludur. Fırat Nehri’nin kolu olan Göksu Irmağı, İlçe Merkezinin Güneyinden geçmektedir.
Deniz seviyesinden 1.050 m. yükseklikteki ilçenin yüzölçümü 320 km2 olup, 2000 Yılı Genel Nüfus Sayım sonuçlarına göre; toplam nüfusu 15.784'tür.
İlçenin ekonomisi tarım ve hayvancılığa dayalıdır. Tarıma elverişli arazilerin azlığından ve ilkel üretim metotlarının kullanılmasından dolayı büyük bir gelir elde edilememektedir. İlçede eskiden beri ev tezgahlarında dokunan Tut Bezi, bugün halen üretilmektedir. Ayrıca İlçede teşvikli yapılan besi ve süt sığırcılığı işletmelerinin yanı sıra, çiftçilerinde kendi imkanlarıyla yaptığı 5 ile 50 baş arasında yaklaşık 40 adet sığırcılık işletmesi vardır.
Tut, Kaşlıca köyünün yerine kurulmuş ve burada Türklerle Rumlar beraber yaşamışlardır. Türkler çıkan bir anlaşmazlık sonucunda ayrılarak şimdiki yere taşınmışlardır. Ernişdere isminde bir kale, İlçenin batısında yer alan Sürmene ev kalıntıları, yatak yerleri ve mezarlar vardır. Ernişdere'de, derenin sarp yerlerinde görülen su arkı ile Tut’ dan Kaşlıca’ya doğru uzanan Gül Harığı yörenin zamanında oldukça kalabalık olduğunu gösterir. Tut Merkezinde bulunan 2 camiden birisinin ne zaman ve kimler tarafından yapıldığı bilinmemektedir.
Tut İlçesinin Çamlıca Mahallesinde yer alan tarihi Vijne Köprüsü, bugünde ayakta kalan görkemli yapısıyla eski dönemlerin kervan katarlarına uzun dönem hizmet vermiştir. Göksu üzerinde halen görülmeye değer bir tarihi eser olarak duran bu köprüye, benzer iki adet köprünün önceki yıllarda sel ve doğal nedenlerle yıkıldığı bilinmektedir.
Tut İlçesi Adıyaman İlinin Besni İlçesinden ayrılarak 1990 yılında Adıyaman’a bağlı İlçe konumuna getirilmiştir.
Arazi dağlık olduğu için toprak kayması çokça görülür. Erozyona oldukça sık rastlanmakta, çeşitli aşınmalar göze çarpmaktadır.
AKARSULAR
Göksu: İlçenin en büyük akarsu kaynağıdır. Çiftlik, Boyundere, Havutlu, Yaylımlı, Köseli ve Öğütlü köylerinin arazilerini sulayarak İlçeyi terk eder ve Fırat’a dökülür.Sudan faydalanılarak çayın yatağında kalın kabuklu ve benekli karpuz yetiştirilir.
Şebker Çayı:Adıyaman Merkez İlçe ile İlçemizin sınırlarını çizer. Mestikeoğlu, Köseli ve Muş (Pınarbaşı) yerleşim birimlerinin arazilerini sulayarak Göksu’ya ulaşır.
Soğukpınar: İlçenin doğusunda, Kaşlıca köyünün sınırları içinde yer alır. Yukarıdan gelen kar ve diğer küçük kaynaklarla birleşerek, önündeki bahçe ve arazileri sulayarak Kaşlıca Kalesi’nin dibinden geçer. Yan kollarla miktarı çoğaldıktan sonra su, “Şovak” adını alır. Kemolar’ın ve Yaylımlı’nın bahçelerini sulayarak Göksu2ya dökülür. Ayrıca bu suyun çevresinde mesire yeri olarak değerlendirilen yerler mevcuttur.
Şirince (Medetsiz): İlçenin kuzey batısında, 15 km. uzaklıkta yer alır. Bu suyun içme suyu olarak Adıyaman ve Tut Belediyesi’nin değerlendirmesi sonucu, İlçemiz ve Adıyaman ili ile ortak kullanılmaktadır. Bu suyun köylere dağıtılması için çalışmalara devam edilmektedir.
Cıllaz Suyu: Memekli Mağrası’nın doğu tarafından İlçenin kuzeyinde iki gözden akan su, ilkbaharda yağan yağmurların sularıyla daha da çoğalır. Bahçe ve arazi sulamalarında kullanılmakla beraber , içmeye de müsaittir. 1990 yılında yapılan bir çalışmayla gözler büyütülmüştür.
Gül Harığı: Üçpınar mevkiinde yer alan bu kaynağımız, betonlama olmadan ark şeklinde akmaktadır. İçmeye müsait olduğu halde sadece arazi sulamalarında kullanılır. İlkbaharda yağmur sularıyla hayli çoğalır. Sonbaharda daha az ve sakindir. İlçenin 3 km kuzeyindedir.
Çanakçı: Çanakçı mevkiinde yer almaktadır. İlçenin İçme suyu kaynağıdır. Su, arazi sulamalarında tüketilmektedir. Çanakçı, güzel bir mesire yeri olarak da hizmet vermektedir. Doğal güzellikleri ile insanlarımızın dinlenip, eğlenebilecekleri bir yerdir.
Ulupınar: İlçenin kuzeyinde, merkeze yaklaşık olarak 2 km. uzakta yer alan bu kaynağımız, etrafındaki bahçeler ve İlçedeki arazilerin sulanmasında Katkıda bulunur.
Yarpuzlu: İlçenin kuzeyinde, Hacı Muhammet dağı’ nın dibinden çıkan bu suyumuz, çevresindeki araziyi sulayarak, bulanık dere yoluyla Göksu’ya ulaşır.
Söğüdün Göz: İlçeni kuzeyindeki dağın dibinden çıkar. Çamlıca Mahallesi’nin Çanakçı mevkiindeki arazileri sular.
Çanakçı Deresi: Çamlıca Mahallesinde yer alan bu kaynağımız da çevresindeki bahçe ve arazileri sulamaktadır.
Akçapınar: İlçenin kuzeyinde, merkeze 2 km. uzaktadır. Sulama suyu olarak kullanılır.
Tut ve çevresinin tarihi çok eskilere dayanmaktadır. Kaşlıca ve Sürmen yöresinde Tarihi eserlere rastlanmaktadır. Kurulan deresi yanında Ernişdere adında bir kale, bucağın batısında yer alan Sürmen’ de ev kalıntıları, yatak yerleri ve mezarlar vardır. Ernişdere’de derenin sarp yerlerinde görülen su arkı ile Tut’ tan Kaşlıca’ ya doğru uzanan Gül Harığı yörenin eskiden oldukça kalabalık bir yerleşim birimi olduğunu göstermektedir.
İlçenin Çamlıca Mahallesinde yer alan tarihi Vijne Köprüsü, bugünde ayakta kalan görkemli yapısıyla eski dönemlerin kervan katarlarına Uzun dönem hizmet vermiştir. Göksu üzerinde halen görülmeye değer bir tarihi eser olarak duran bu köprüye benzer iki adet köprünün önceki yıllarda sel ve doğal nedenlerle yıkıldığı bilinmektedir.
Vijne Köprüsünün bir benzeri ise halen hizmet veren tarihi Şebker köprüsüdür. Bu köprü, İlçenin Tepecik Köyü ile Adıyaman’ın merkez Şerefli köyünü birbirine bağlayan yüzyıllarca ayakta kalmayı başaran önemli bir tarihi yapıdır. Şebker köprüsü, Şebker çayının dar ve kayalık bir kısmına oturtulmuştur. Yapılışındaki bu teknik sayesinde köprü, bugüne kadar ayakta kalmayı başarmıştır.
Tut 1954 yılına kadar köy, 1954 yılında Belediye, 1990 yılında ise ilçe olmuştur. Kamu kurum ve kuruluşları özellikle 1990 yılından sonra teşkilatlanmıştır.
Elde edilen bilgilere göre: Cumhuriyet döneminde bilinen ilk Nahiye Müdürü Kaza Müdür lakabıyla biliniyor (ismi bilinmiyor). Ondan sonraki M. Ali Kocatürk. Daha sonraları İhsan Sayın (İstiklal Savaşında Asteğmen olarak katıldığı biliniyor), Enver Sarmanoğlu (Tut’ta ölmüş, mezarı hala burada), Halil Nafi Öktem, Tahsin Kantarcı, Vahap Gebeş, Niyazi Bey (Kayserili Soyadı bilinmiyor), Mehmet Korkmaz, Mahmut Gebeş (İkinci kez gelmiş), Halil Dündar (1968-1971), Hassan Tahsin Kantarcı da (25.04.1962’de ayrılmış),Mustafa Hayri Güler ve Mustafa Yalçın da kaymakamlık stajlarını nahiye müdürü olarak burada yapmışlar.
1954 yılına kadar İlçedeki Kamu Kurumları, Jandarma, Okullar, Sağlık Ocağı ve Tarım Kredi Kooperatifidir. İlçe Belediye teşkilatı 1954 yılında kurulmuştur. 1990 yılına kadar nahiye olarak Mülki teşkilatta yerini alan Tut Beldesinde 1991 yılı Ağustos ayında ilk Kaymakamın görev başlamısıyla diğer kurumların teşkilatlanmasın da hız verilmiştir. 1995 yılı itibariyle ilçemizde Kaymakamlık, İlçe Jandarma Komutanlığı, Belediye Başkanlığı, Adliye, Müftülük, Meteoroloji Memurluğu, Nüfus Müdürlüğü, İlçe Özel İdare Müdürlüğü, Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakfı, Mal Müdürlüğü, Milli Eğitim Müdürlüğü, Halk Eğitim Müdürlüğü, Sağlık Ocağı, PTT Müdürlüğü, İlçe Tarım Müdürlüğü, Tarım Kredi Kooperatifi, TEDAŞ Başmühendisliği, Orman Muhafaza Memurluğu ve Ziraat Bankası Bürosu Teşkilatlanmış Kurumlardır.
İlçemiz 8 mahalle, 13 köy ve 8 mezradan oluşmaktadır.
